Сартуулын тухай зарим баримтууд

Баримт №1
Сартуулуудын гол шүтээн нь “ БАНДАНЛХАМ ” бурхан бөгөөд үе дамжин сүсэглэн залбирч шүтсэн хэний ч болов мөрөн дээр ариун дагшин заларч ямар ч үед хүссэн цагт нь тусалж байдаг гэж хэлэлцэдэг байна.

Баримт №2
Европчууд Чанад, Согбу, Согд, Сартаул нь Хүннүгийн хойч үе Телегийн олон аймгуудын нэг хэмээн хүлээн зөвшөөрдөг

Баримт №3
Уйгаржин Монгол бичиг Уйгар, Согд “Сартуулаар” дамжин дэлгэрсэн гэж үздэг бөгөөд мөн Буддын шашин ч гэсэн тэд нараар дамжин дэлгэрсэн гэж үзэх талтай.

Баримт №4
Сартуулууд нь үеийн үед Монгол улсынхаа төрийн тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэж явж ирсэн юм. Жишээ нь: Чингис хаан дундад Азийг байлдан эзлэхэд Сартуул Хасан \Асан\ элч ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн байдаг. Мөн Батмөнх даян хаааны үед Сартуул Асан сайд зөвлөх байв. 18-р зуунд Манжийн эсрэг эрх чөлөөний тэмцэлд Сартуул хошууны захирагч ноён Цэдэнжав, Хотгойдын шадар ван Чингүнжав нар рүч хавсран тэмцсэний учир цаазаар хөнөөгдөж байжээ.

Баримт №5
Сартуулчуудаас эртнээс нааш өдийг хүртэл Монгол хаадын дэргэд мэргэн сайд, түшмэд, баатар жанжид, шашинт төрийн үед гэгээнт лам, хуварга хувилгаад,шинэ төрийн Ерөнхийлөгч, сайд, төрийн түшээд олноор төрөн гарч Монгол улсын тусгаар тогтнол, төр төвшитгөх, хөгжил дэвшил, соёл боловсрол, аюулгүй байдалд үнэнчээр зүтгэж нийгэмдээ хүчээ өгсөөр ирсэн суу билэгтүүд олноор төрөн гарсан юм. Өөрөөр хэлбэл Сартуулууд 6000 жилийн тэртээх Сартагтай баатараас эхлэн Чингис, Өгөөдэй хааны үеийн элч төлөөлөгч Асан, Батмөнх даян хааны үед Баянтай Ахлуху, Сартаул Асан сайд, Далдан хөндлөн, Саран ахай, Билэгт хутагт Равдандорж, Хамба хувилгаан Лувсандамбийжанцан, Сэцэн бэйс Жалцангомбоцэдэн, анхны 4 генералын нэг Д.Дамдинхүү, анхны 2 Ерөнхийлөгч П.Очирбат, Н. Багабанди нар, соёл урлагын нэрт зүтгэлтэн Л.Ванган, Ч.Лодойдамба, уран нугараач Норовсамбуу, Хөдөлмөрийн баатар Ц.Намхайнямбуу, Төрийн зүтгэлтэн Ц.Дүгэрсүрэн, Анхны мөнгөн тэмдэгт нэгтийн дэвсгэртэд нууцаар арслан оруулан зурсан уран Минжүүр зэрэг хүмүүсээр Монголын түүхийг бүтээлцсэн гэж хэлж болно.

Сартуулын гарал үүслийн талаархи зарим баримтууд

Монголын түүхийн ном сударт дөрвөн өнгө улс, таван харь гүрэн гэж тэмдэглэн үлдээсэн байдаг . Тэрхүү 4 өнгө улсад нь Хар хятад, Хөх монгол, Шар сартуул, Улаан тангад хамааруулдаг байсан байна. Үүнээс үүдээд Сартуул иргэд нь улсын доторхи ястан угсаатан уу? Үндэстэн үү? Биеэ даасан улс уу? Эсвэл харь улсаас ирж суурьшсан иргэд үү? Нэг бол Их Монгол нутагтаа идээшин суусан Халхын нэгэн угсаатан уу? гэсэн асуултууд урган гарч ирж байна. Учир нь үеийн үед Монгол нутагт оршин амьдарч үндэстэнүүдийн түүх соёлын сурвалж бичгүүдэд Сартуулын угсааг гаралыг тэмдэглэн үлдээсэн баримт бичиг ховор байдаг бөгөөд түүхч эрдэмтэд өөр өөрсдийн үзэл бодлоор цухас судлан тэмдэглэсэн байдаг билээ. Тиймээс энэ асуултанд хариулахын тулд Сартуулын талаарх мэдээ баримтуудыг та бүхэнд толилуулъя.

Баримт №1

Эрдэмтэн Д.Баярсайхан “...Сартуул хошуу Чингис хаан 1219-1225 оны хооронд тэр үеийн Хорезмын шахт улс буюу сартуул иргэнийг дайлах явцдаа Ургенч, Бухар хотын иргэдээс голчлон бүрдсэн 100000 гаруй иргэнийг олзлон Хархорум зэрэг хотуудыг бариулахдаа ашиглаж байгаад 1250-аад оны үед одоогийн Завхан аймгийн нутаг Завхан голын орчим байсан Чингай балгасны орчим нутаглуулан баруун гарын их Чансан Чингайд захируулснаар Сартуул ястан бий болох эхлэл тавигдсан байна” гэжээ.

Баримт №2

Судрын чуулган хэмээх их зохиолд Эргүнэ Күнгээс гаралтай олон аймгууд хадан хавцалаа хайлуулан гарч баруун тийш хөдөлсөн гэх бөгөөд тэд Ангар, Енисей мөрний сав цутгалангуудад нүүж очиж тэр нутгийн иргэдтэй хольцолдож суух болжээ. Енисей мөрний тэнд Усуту-Мангун ба Алаг адуутан зэрэг монгол аймгууд байсаныг Судрын чуулганд цохон тэмдэглэсэн байдаг. Yll зууны үед Енисей мөрний эхэнд БО-МА буюу Алаг морьтон хэмээх монгол аймаг байсан мэдээ байдаг бөгөөд одоо ч тэр хавь, дархад нутаг, Завхан аймгийн Сартуул сумдаар “алаг адуу” овогтон олон байна.

Баримт №3
МЭӨ lll - МЭ X зууны эхэн хүртэл Монголын гол нутагт Монгол, Түрэг гаралт нүүдэлчдийн том гүрэн, хаант улсууд оршин тогтнож тэдгээр улсуудын умар хил нь Енисей мөрний эхэн урсгал заримдаа Байгаль нуур хүрч байсан тул Эргүнэ Кунгээс баруун тийш шилжин хөдөлсөн аймгууд ба тэдний хойч үе үр сад болох Монгол Дарлекины зарим аймгууд Монгол аймгуудтай /Сартуул, Жалайр, Мэргэд/ нь хил залгаа хаяа хатган оршсоор байжээ.

Баримт №4

Сартуулын өвөг аймаг нь олон зуун жилийн туршид анх баруун зүгт байж нүүдэлчдийн хэцүү ширүүн дайн тулаанаас дайжин зүүн тийш нүүдэллэн дүрвэж Эргүнэ кунгд орогнож дахин үүсэн үржиж олширч баруун тийш нүүдэллэн бусад овог аймгуудтай Хөвсгөл, Байгаль нуур орчим ойн аймгуудтай ойр зэрэгцээ нутаглаж улмаар баруун хойш Ангар, Енисей мөрний эх сав дагуух нутгууд хүрч түүнээсээ баруун урагш Чуй, Чулышман голууд улмаар Эрчис мөрөн, Алтайн нуруу цаашаа Үлэнгэр, Зайсан нуур, баруун тийш Балхаш, Иссык-Куль нуур хүртэл нүүдэллэн нутаглаж байжээ.

Баримт №5

Сартуулыг зарим сурвалж бичгүүдэд болон Европынхон өөр өөрсдийн хэл аялгуунд тааруулан сарт нэрийг Согд, согдий, согдион, сак, сакс, скиф, уйгар гэж түүхэнд олон янзаар тэмдэглэж ирсэн нь будилуулдаг. Тэгвэл үүнийг түүхч судлаач Ц. Шагдарсүрэн “... Эхлээд Уйгар нарыг дараа нь Түрэг газрын иргэдийг бүр сүүлдээ лал нарыг гарал үүслээр нь ялгахгүйгээр цөмийг нь Сартуул хэмээн нэрлэж байжээ.” гэж үзсэн нь эрдэмтэд тухайн үеийн ард түмний газар нутаг, уг гарвалыг тодорхойлоогүйд байгаа төдийгүй тэр үеийн сурвалж бичгүүдэд ялган салган тэмдэглэж үлдээгээгүйд оршино.

Баримт №6

Монголын Нууц Товчооны 177-р зүйлд “...Чи улсаа орхиж, цөөн хүнтэй амь хорогдон дутааж, хар Хятадын гүр хааныг Сартаулын нутаг Чуй мөрөнд байхад хүрч очоод тэнд нэг жил бололгүй бас салж Уйгар нутаг ба Тангудын газраар тэнэж, 5 ямаа шөрөглөн сааж, тэмээний цус ханаж идсээр сохор халиун морьтой явж ирэв чи...” гэж Тоорил хааныг Чингис хаан зэмлэж буй байдал гарч байгаа нь монголын газар нутгийн хилээр баруун хойноос урагшаа тойрч байгаа байдал гарч байгаа бол 198-р зүйлд “... Найманы Хүчүлүг хан, Уйгарын Харлугийг дайрч Сартаулын газар Чүй мөрөнд байгаа хар Хятадын Гүр ханд нийлэн очив...” гэж гардаг. Энэ нь Чүй мөрнөөр дайрч цааш явж байгаа байдал дүрслэгдэж байна. Энд нэр гарч буй Чуй мөрөн гэдэг нь одоо ч энэ нэрээрээ Хятадын Шинжаан Уйгар болон ОХУ-ын Алтайн өөртөө засах орны нутагт буй Чуй, Чулышман зэрэг хоёр томоохон голыг хэлж байгаа бөгөөд тухайн үеийн Дундад ази, Хорезмийн Шахт улсад харьяалагддаггүй тэдгээрээс алс хол орших Монгол Найманы эзэмшил нутаг хэлсэн ажээ. Тэгэхээр Сартуулууд нь Дундад Азийн Хорезмийн Шах болон Их Монгол улсуудын дунд оршиж байсан нь тодорхой байна гэж үзэж болохоор байна.

Баримт №7

Монголын Нууц Товчооны 182-р зүйлд: “... Онгудын Алхушдиги Хуригаас 1000 ирэг аваад далимд Эргүнэ мөрний орчимд нутаглах ардаас булга, хэрэм худалдан авч яваа Сартагтай Хасан /худалдааны ноён/ гэдэг хүн цагаан тэмээ унаж хонио тууж ирээд, Балжун нуурт усалж байхтай Чингис хаан түүүнтэй уулзав...” гэсэн байдаг. Нөгөөтэйгүүр МНТ-д түүхэнд ямар ч ач холбогдолгүй зүйлийг тусгайлан тусгах шаардлага байхгүй нь лавтай бөгөөд ялангуяа Сартаул нь Чингис хаанд хүчин зүтгэж ойр дотно харилцаатай байжээ. Өөрөөр хэлбэл Сартагтай Хасанг ирэхэд Чингис хаан яг ялагдаж идэх хүнс үгүй байсан тул тэр 1000 ирэг хониороо Чингисийн цэргийг тохинуулаад Чингис хааны шадар, цаашилбал сайд, түшмэл нь болсон байж мэдэх бөгөөд Хорейзмыг дайлахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн гэж үзэцгээдэг билээ. Эдгээрээс үзэхэд Сартуулууд нь Дундад Азийн Хорейзмын Шахт улсаас тусдаа бөгөөд цэвэр Монгол аймаг гэдэг нь батлагдахын дээр Чингис хаан Их Монгол улсыг байгуулахад Онгудын нэгэн адил ихээхэн тусалж томоохон үүрэг гүйцэтгэж байсан нь илэрхий юм.


Баримт №8

Монголын нууц товчооны 181-р зүйлд: “...Саяхан намайг Тогтоа бөөгийн сартуул хонины сүүлийг дагаж явсан ...” гэж Сэнгүм хилэгнэсэн байдаг. Мөн Лу Алтан Товчид: ...Чингис хаан зарлиг болсон нь: Арамза Сартаул чи зэрмэд загас бол, Урианхайн Зэлмэ чи хүчит хүй шонхор бол, та хоёр биеэ үнээрэн огтролдон өгүүлэлд... хэмээн цэц булаалдуулж байгаа нь сартуулууд Их Хаанд маш эртнээс хүчин зүтгэж байсан нь тодорхой байна.

Баримт №9

Дээр дурьдсан сурвалж баримтуудаас үзэхэд зарим эрдэмтэн судлаачид Сартуулуудыг 1219-1225 оны хооронд Хорейзмын Шахт улсыг дайлах явцдаа Ургенч, Бухар хотуудаас голчлон бүрдсэн 100000 гаруй иргэнийг олзлон Хар Хорум зэрэг хотуудыг бариулахаар ашиглаж байгаад 1250-иад оны үед одоогийн Завхан аймгийн нутаг Завхан голын орчим байсан Чингай балгасны орчим нутаглуулж баруун гарын их Чинсан Чингайд захируулсанаар Сартуул ястан бий болжээ гэж бодит дүгнэлтгүй, үнэнд нийцэхгүй гэж үзэж байна. Үүнийг дараах баримтнаас харж болно.

Баримт доторхи баримт

1223 онд Даосын Бомбо Чан Чунь Дундад Азид аян дайн хийхээр явсан Чингис хаантай уулзахаар Чингай балгасаар саатаж өнгөрөхдөө балгасан ба түүний тариалангийн байдлыг үзэж ихээхэн хөл хөөр хөдөлгөөнтэй хот суурин байдалтай байсныг тэмдэглэжээ. Тэр үед тус орны баруун хэсэг Говь Алтай, Завханы орчим нутагт Монголын их гүрний ерөнхийлөн захирах яамны баруун гарын Хэрэйд аймгийн Чингай сайд хот байгуулан тариа тариулж байсан нь түүх шастирт “ Чингай балгасан” гэж тэмдэглэгдсэн төдийгүй тэрхүү үйлдэл нь Цагаан морин жилээс Хар бичин жил (1210-1212)-ийн хооронд эхэлж байсан нь Дундад Азийг дайлаар мордохоос хугацааны хувьд ч эрт байгаа нь Сартуулууд дээрх баримтыг давхар нотлож байгаа юм.

Дүгнэлт

Түүхэн болон бодит баримтуудыг түшиглэн харьцуулалт хийж дүгнэхэд тухайн монгол нутагт өнө эртнээс оршин сууж Байгаль нуур, Енисей, Кавказ, Памир, Алтайн нуруу, Долоон усны сав газруудад сартаулуудын өвөг болох “Сар” хэмээх ард түмэн нь дайн тулаанаас ангид байж, мал аж ахуй, газар тариалан, дорно өрнө рүү жин тээж, худалдаа арилжаа хийж торгоны замын хөгжлийг бий болгосон төдийгүй Их Монгол улсын үед урт дурын хүмүүс /Л.Н.Гумилевын нэрлэсэн/ байж зарим хэсэг нь суурьшмал амьдралд шилжин бөс бараа, даавуу нэхэж алт мөнгө, чулууны дархан, гар урлал хөгжүүлж тухайн үед соёлч боловсоролоороо бусад овог аймгуудаас онцлог өвөрмөцөөр оршин сууж байсан уугуул Монгол угсаатан юм.
Сартуулуудын өвөг дээдсийг Байгаль нуур, Чуй, Чулышман, Алтанкель, Долоон усны сав газрууд болон Алтай, Памир, Кавказ зэрэг уул нуруудыг түшиглэж амьдарч байсан гэж үзэж болно гэж дүгнэж байна. Мөн түүнчлэн Алтай нурууны цаад ОХУ-ын Алтайн Улаган аймгийн Баллыктюль тосгоны нутагт байх Чулуун овоотын 2500-гаад жилийн өмнө холбогдох Пазырыкийн булш болон манай улсын Ховд, Баян Өлгий, Увс, Завхан зэрэг аймгуудын нутагт Сартагтай баяны гэрийн бууц, Сартагтай баатарын морины мөр, Сартагтай баатарын харавсан чулуу, Сартагтай цэцний суваг зэрэг Сартагтай цэцэн баатар, Сартуулуудтай холбоотой түүх домгийн зүйлс биетээрээ оршдог ба түүнээс илүү бодитоор орших ард түмэн тэдгээрийн аман түүх, уламжлалт ёс заншил, соёлын онцлог, овог яс зэрэг нь түүхийн асар том нотлогоо болох билээ.

Бөөгийн талаарх зарим баримтууд

Ерөн есөн тэнгэр

Байгаль нуурын хойд талаар нутагтай Буриад бөө нарын дунд 99 тэнгэрийн тухай домог яриа хүчтэй дэлгэрч байсны 55-ыг барууны, 44-ийг зүүний тэнгэр хэмээн хоёр хэсэгт хувааж, барууны 55 тэнгэрийг 50-ийг нь залбирдаг, 5-ыг нь тахидаг, зүүний 44 тэнгэрийн 40-ийг залбирч, 4-ийг нь тахидаг гэх мэт нарийн зохион байгуулалт, ажил хэргийн хуваарьтай байжээ хэмээн тайлбарладаг. Энэ үзэл санаа 19-р зууны сүүлчээр Ар Монголд шарын бөөгийн мөргөлийн Даян дээрхийн хийдийг байгуулсан /1864 он/ үед дэлгэрч эхэлжээ.

Хар тэнгэрүүд

Монгол бөөгийн шашны үзэлээр аль нэгэн үед байсан хүний сүнс биш лус савдагийн эздийн хүч нэмэгдүүлсэн амин гүйдэл онгодын дэргэд бие даан тусгай оршиж байгааг тэр онгодын хар тэнгэр, бүр дангаараа оршиж байгааг бас /хэний ч дэргэд биш бие даасан/хар тэнгэр хэмээн үздэг байна. Хар тэнгэр хэд ч байж болдог юм байна.

Хартай бөө

Монгол харын бөө нарын нэг хэсэг нь хараал зүхэл үйлддэг бөгөөд тэднийг хартай бөө гэдэг. Хартай бөө нарын үйлс нь хар учир түүнийгээ сэтгэл зүйн үүднээс цайруулан "цагаан бөө","цагаан зайран", "цагаан удган" гэх мэтээр нэрлэдэг байжээ. Хартай бөө нарын ирээдүйн бүрхэг, үр удам нь богино настай гэдэг ажээ.

Харын бөө

Монголд дэлгэрч ноёрхсон шарын шашныг хүлээн зөвшөөрч чадаагүй Монгол бөөгийн ертөнцийг үзэх үзэл, язгуураа хэвээр нь хадгалж ирсэн бөө нарыг харын бөө гэнэ.

Харсан тэнгэр

Хөх тэнгэр нь нэг талаар дэлхий агаар мандалд болж байдаг юмс үзэгдэл, газрын үржил шимд өгөөжөө өгч нөлөөлөн бүх хүн амьтанд харагдаж байдаг бол нөгөө талаар орчлон орчлон хорвоо хийгээд хүний үйл ажиллагааг зохицуулан бүх хүнийг нэг бүрчлэн харж, түүнийгээ манаж байдаг "хий ухаар юм"-ыг харсан тэнгэр гэж Монгол бөө нар үздэг.

Сартуул хонь

Баримт №1
Монголын Нууц Товчоо сударын 181 дүгээр зүйлд: ...Сэнгүм... Тогтоа бөөтэй сартагчин хонины сүүл мэт салахгүй явдаг хэмээх бүлгээ... гэж гомдоллож байгаа нь эртний монгол язгууртнууд сартуул хонийг зооглодог байсан төдийгүй сартуул хонины сүүл нь анхаарлын төвд асар том байсныг зүйрлэн гэрчилж байгаа нь дүрслэгдэж байна.

Баримт №2
Монголын Нууц Товчоо сударын 182-р зүйлд ...Сартаул Асан 1000 ирэг хонь тууж ... хэмээн гарч буй зэрэг нь Дундад Азиас олзлогсод авч ирэх байтугай доторхи аймаг, улсын толихилцоотой байсан үе төдийгүй бүх монгол аймагаа ч нэгтгээгүй байсан 1202 оны орчимын үйл явдал юм. Үүнээс хойш 1218-1225 онд Дундад Ази Хорейзмыг дайлсан нь цаг хугацааны болоод үйл явдал болон бодит дүрслэл асар зөрүүтэй төдийгүй шувтан сүүлт хонь авч ирж нутгийн ууцан сүүлт хоньтой эрлийзжүүлсэн ч өнөөгийн монгол хонь үүссэн гэдэг нь ямарч үндэслэлгүй бөгөөд энэ нь баттай юм.

Баримт №3
20- р зууны хоёрдугаар хагаст төр засаг МАА руу хандсан бодлого баримталж 1966 онд Завхан аймгийн малын үржил зохиомол хээлтүүлгийн улсын станцын мэргэжилтэн С.Уртбаяр Эрдэнэ хайрхан сумын “Алдар” нэгдлийн хонин сүрэгт шилэн сонголт явуулж тохиромжтой хэвшлийн 2000 гаруй хонийг ялнаж суурилан үржүүлж 1967 онд 7000 гаруй хоньтой болж үржлийн “Хайрхан” фермийг 63 өрхийн 23 суурьт зохион байгуулснаар энэ үүлдрийг ШУ-ны үндэстэйгээр үржүүлж судлагаанд оруулсан.

Баримт №4
1968-1971 онд үржил зохиомол хээлтүүлгийн улсын станцын мэргэжилтэн С.Уртбаяр, Л.Лхасүрэн нар судлагаа явуулан хуучин Сэцэн сартуулын хошууны нутагт хамарч байсан сумуудын нутагт нийтлэг тархан байршсаныг САРТУУЛ ХОНЬ мөн хэмээн албан ёсоор МАА-н ШУ-нд нэрийдэх болжээ.

Баримт №5
1974 онд ХАА-н ухааны доктор З.Гончигжав сартуул хонийг судалж үзээд : “...Сартуул омгийн хонь нь байгаль цаг уурын тогтворгүй нөхцөлд бэлчээрийн маллагаанд зохицсон чийрэг бие цогцостой бие бялдар дунд зэрэг толгой уртавтар, өргөн гүн цээжтэй, том дүгрэг өөхөн сүүлтэй, үсэн бүрхүүл сайтай, цээж өргөн гүн, бие бөөрөнхийвтөр, хавирганы матаас сайтай, сэрвээ хондлойн өндөр тэнцүү, сэргэлэн цовоо, түргэн хөдөлгөөнтэй, чийрэг цогцостой, лагс чамбай биетэй хонь юм. Сартуул хонь нь бүх хэмжээ заалтаараа монголын бусад шилмэл омгийн хоньтой ойролцоо дундаж хэмжээнд буюу зарим талаараа илүү үзүүлэлттэй байна.” гэсэн төдийгүй маш нарийвчлалтай үзүүлэлтүүдийг судлан гаргасан байдаг

Баримт №6
Нутгийн ардын хуучилснаар:- Манай энэ хонь нь маш том сүүлтэй зуны халуунд сүүлийг нь сөхөж баасыг нь унагахгүй бол шээхтэж өтөхөд хүргэдэг байсан өнөө үед хонь их давжаарч байна. ер нь байгаль цаг уур , малын цус ойртолтоос шалтгаалж байна. Арьс үс нь урт шигүү, хөрс зузаан учир эр хонины нэхийгээр дээл хийж өмсчихөөд хээр мал хараа манаж хоноход ер дааруулдаггүйсэн, одоо арьс үсэнд нь хүртэл өөрчлөлт гарсан юм байхдаа хэмээсэн байдаг.

Баримт №7
Монголын Нууц Товчоонд тодорхой нэр заагдан үлдсэн Сартуул хонь нь Барга хоньтой нэг нутгаас гарал үүсэлтэй төдийгүй нутгийн бусад монгол хонинуудтай аль нэг сэжмээр холбоотой байдгаас үзвэл монгол хонины эртний язгуур өвөг ч гэхэд хилсдэхгүй болов уу.

Баримт №8
Сартуул үүлдрийн хонины ноос ямаан үс бага уртавтар учир боловсруулалтын явцад гарц ихтэй. Эм хонины ноосны бүрэлдэхүүн 79,6 % ноолуур, 7,1 % завсрын үс, 6,3 % нь сор үс, 6,7 % нь ямаан үс тус бүр агуулагддаг. (М.Төмөржав “Бэлчээрийн монгол мал”)

Баримт №9
Сартуул үүлдэрийн хонь нь байгаль цаг уурын онцлог нөхцөлд зохицсон тэсвэр хатуужил сайтай, чийрэг бие цогцостой мах-ноосны хэвшлийн урт сор өтгөн ноолуураас бүрдсэн бүдүүвтэр ноостой хонь юм. Энэ хонийг Завхан аймгийн 10 гаруй суманд өсгөж байгаа ба нийт тоо толгой нь ойролцоогоор 688 мянга орчим байна.

Баримт №10
Сартуул хонины ноосон дахь технологийн шинж чанар өндөртэй нарийн ноолууран хэсгийн агууламж 60-75 % дээш байгаа нь бусад аймгуудын ноостой харьцуулахад хялгасыг ялгах үеийн гарц харьцангуй давуу байх талтай. Учир нь ямааны ноолуур, тэмээний ноос, сарлагийн хөөвөр нь өөр өөр төрлийн үснээс бүрддэг бөгөөд тэдгээрийн ноолууран хэсгийг нь ялгаж бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг. Иймээс энэ технологийг ашиглан хонины ноосноос ноолууран хэсгийг ялган авч ээрмэл утас хийж нэхмэл, сүлжмэл эд эдлэл хийх бүрэн боломжтой.

Сартуул овог

Овог гэдэг нь өвөг дээдэс бүхий төрөл садангийн хүмүүсийн нэгдэл юм. Нэрт түүхч Академич Д.Гонгор “ ...Эртний Монгол нэгэн өвөг дээдсээс угсаалсны учир элгэн садны холбоогоор гагнагдсан, шүтэлцсэн бөлөг цөлөг хүмүүсийн нэгдлийг овог гэдэг байжээ.” хэмээн тодорхойлсон байна. Эрт дээр үеэс хүн төрөлхтөн өөрийн уг язгуур үүсэл гарвалаа, өнө эртнээс урламжлагдан ирсэн нэрээр, он удаан нутаглан суусан газар нутгийн нэр, эсвэл онц алдар нэртэй дайчин хүмүүсийн нэрээр овоглон нэрлэж ирсэн байдаг. Тухайлбал Овог нь:
1-рт. Эртний сурвалжит овог
2-рт. Хожим аль нэг овог, яснаас тасран гарсан үржвэр овгууд
3-рт. Урьдын овог, отог, сум, баг зэрэг цэрэг засаг захиргааны зарим нэгж нь яваандаа овгийн байдалтай хэрэглэх болсон овогууд
4-рт. Аль нэг овог аймаг, ястны хүмүүс тодорхой нэг шалтгаанаар өөр овог аймаг ястны дотор хутгалдан орж өөрсдийн урьдын жинхэнэ овгийг гээж харин уугуул аймаг овог аймаг, ястныхаа нэрээр овоглодог байна.
Энэ жишигээр Сартуулын овогууд нь эртнээс нааш Монголчуудын дотор тодорхой байр суурийг эзэлсээр иржээ. Хүмүүс одоо ч хүртэл зөвхөн Завханд л Сартуул овог байдаг гэж үзсээр ирсэн нь өрөөсгөл ойлголт юм. Тухайлбал: Одоо ч хүртэл Орос, Монголын Буриадуудын дунд Адаган сартуул, буянт сартуул, баахшил сартуул, гуриг сартуул, гуринх сартуул, хатагин сартуул, махан сартуул, бумбачин сартуул, модоргон сартуул, шинжиг сартуул, кэнчээнид сартуул гэх мэт оршдог. Хамниганчуудын дунд бамбадайн сартуул, бамбачаан сартуул, баахчил сартуул, гуриг сартуул, гуринка сартуул, кэлцэнгүүд сартуул зэрэг овогууд байдаг төдийгүй өөрч олон бий байх.
ӨМӨЗО-ны Барга, Буриадын үүсэл гарвалд Сартуул овог байдаг бөгөөд сартуулчуудын дунд түгээмэл хэрэглэгддэг овгууд ч олон байдаг. Жнь: Сартуул, Тавнангууд, Шарнууд, Урианхай г.м. Мөн Казах, Афганистан, Халимаг,Энэтхэг улсуудын дотор оршин суугч Уйгар Хазар, Авар, Могол зэрэг харьжсан монгол угсаатнуудын дунд САРТ овогтон олон байдаг хэмээн мэдээ байдаг.Монголчууд Чингис хаанаас ч өмнө маш эрт бүр X зуунаас эхлэн угийн бичиг хөтлөн уг судар, удам угсаагаа мэддэг байсан төдийгүй язгууртны цол хэргэм үеэс үед өвлөгдөн уламжлагддаг байсан нь баттай юм. Сартуулчуудын дунд голлон хэрэглэгддэг Сартуул, Урианхай, Хатагин, Барга, Боржгон, Алаг адуун, Онход буюу Онгуд, Долоон , Тавнан, Тангуд зэрэг овгууд маш эртний овгууд бөгөөд түүхийн сурвалж бичгүүдэд ихээхэн тэмдэглэгддэг.
Завханы Сартуулуудад: Эртний сурвалжит овгууд, хожмоо аль нэг овог яснаас тасран гарсан үржвэр овог, урьдын отог, хороо, сум, баг, засаг захиргааны нэгжээс үүссэн овог, баатар гавьяат ард хүн, газар усны нэрээр нэрлэгдсэн зэрэг маш олон овог хамаарагдаж байдаг бөгөөд бусад аймагт тархсан тархалтыг аймаг сум, хүн ам бүрээр нь авч үзвэл асар их тоо гарах бөгөөд нилээд хувийг эзлэх нь тодорхой юм. Дундад эртний үед нэгэн өвөг овог, омог, өвөг дээдсээс гаралтай, угсаа хэл соёл нэг хэд хэдэн овгоос бүрэлдэх нэг аймгийг нэг ястан гэж үздэг. Хожмоо эцгийн талаа ясан төрөл гэж нэрлэх болсон нь ястан юм. Тэгэхлээр сартуулчууд нь маш олон овгоос бүрддэг.
Сартуулуудыг өнөөдөр хархад олон монгол овгийг өөртөө багтаасан томоохон Халх ястан хэмээн харагдахын дээр харь олзныхон хэмээн бичигдээд байдаг энэхүү зон ардын дунд алтан ургийнханы хүртээл болж уламжлагддаг тайж хэргэмтэн язгууртнууд бусад бүх овог хошуудаас олноороо суурьшиж байсан нь сонирхолтой, судлууштай асуудал бөгөөд магад Ил хаад, Зүчи, Цагаадайн удмынхан ирж суурьшсаныг үгүйсгэх аргагүй юм.
Сартуул ястныг үүсэн бүрдүүлж буй голлох овгуудын үүсэл гарлаас цухас дурьдвал:
1.Барга : Эрт цагт МЭӨ lll зууны үед Хүннү улсд Баргын тэргүүн Баргажин баатар хэмээх хүн байж түүний нэрээр Баргужин аймаг байжээ. МЭ- lV зууны үед (304 он) Байгаль нуурын өмнө талд Баргужин түхэмийн хавь газарт он удаан жил нутаглаж байсан Барга баатар дайчин ноён Ойрад, Буриад, Хорид хэмээх 3 хүүтэй байжээ. Ахмад хүү Ойхадыг Алтай, Хангай тийш мал маллуулж нутаглуулжээ. Хоёр дахь хүү Буриадыг Байгаль нуурын цаад тал дахь Зүлэг гол “Лена мөрний эх Баргулинский ” хэмээх газар загас бариулж, ан агнуур хийлгэж суурьшуулжээ. Буриад нь 2 хүүтэй болж ахмадыг нь Ихрээд бөгөөд тэр 8 хүүтэй. Удаах хүү Булгад нь 9 хүүтэй болж Ихрээд 8 эцгийн овог, Булгадаас 9 эцгийн овог үүсчээ. Бага хүү Хоридой бол уул нутагтаа сууж Бэтээгийн гаралтай Баргужин төхүмийн эзэн Баргудай мэргэний охин Баргужин гуайтай гэрлэж Алунгуа хэмээх ганц охинтой болжээ. 2-р гэргий Шаралдайгаас Галзууд, Хуасай, Хөвдүүд, Шарайд, Гучид хэмээх 5 хүүтэй болж, 3-р гэргий Наадайгаас Харгана, Худай, Бодонгууд, Батнай, Цагаан, Хальбин тэргүүтэй 8 хүүтэйгээс Хайтан(хотон) Согд(Чанад) хэмээх 2 хүү нь Байгалийн цаад Буриад нар лугаа нийлээд явсан байна.” Согд буюу Чанад хэмээх нь Сартуулыг Европчууд тийнхүү нэрлэдэг бөгөөд ямартайч Байгаль нуур, Енисей мөрний орчимд нутаглан байх олон овог аймгуудын нэг болох Баргу, Сарт нар Хүннүгийн хойч үе Телегийн олон аймгуудын нэгээхэн хэсэг юм. Тэгэхлээр сартуулуудын үүсэл нь Хорейзмын шагт улстай ямарч хамаагүй гэж хэлж болох бөгөөд бүр сүүлд аажимаар баруун тийш шилжин нүүсэн бололтой байдаг. Баргажин баатараас Баргу, Барга, Баргудай, Бага ба Их барга, Үхэр барга зэрэг маш олон үржвэр овог салаалан гарсан байдаг.
2.Алаг адуу: Монгол Дарлекин аймгуудаас гаралтай МЭ-Vll зууны үед Байгаль нуур, Енисей мөрний сав газар, Дархад нутагт Нанхиадаар БО-МА “ алаг адуутан, алагчин” нэрээр мэдэгдэж байсан бөгөөд Баргу, Урианхай нартай салшгүй холбоотой эртний овог юм. Завхан аймгийн Сартуул сумдаар зонхилдог бөгөөд Дархад, Буриадуудын дунд алаг адуутан овог тохиолддог байна. Алаг адуун овог нь зарим газар алаг морьтон гэдгээр байгаа нь язгуур нэг бөгөөд бодвол алаг морь уналга ачилгандаа ихээхэн хэрэглэдэг байснаас тотем маягаар үүссэн бололтой.
3.Урианхай: Эртний Эргүнэ күнгээс гаралтай овог аймгуудаас салбарлан гарч улмаар МЭӨ Vl- МЭ Xll зууны үед ойн ба талын Урианхай гэж 2 хэсэгт хуваагдаж байв. Их Монгол улсын үед тэдний харьяанд орж дангаараа 4000 т зохиож байжээ. XlY-XYl зууны үеээс зүүн Монголын 6 түмний нэг болж Гэрсэнзийн мэдэлд очиж улмаар 7 хүүдээ газар нутгийн өмч хуваахад түүний отгон хүү Саму Буймагийн мэдэлд очиж улмаар баруун тийш Хангай,Алтай хавьд суурьшин Засагт ханд харьяалагдах болсноор Засагт хан болон Сартуул ясыг бүрдүүлэх салбар овог болжээ. Урианхайгаас Урианхан, Их ба Бага урианхан зэрэг үржвэр овгууд үүсчээ.
4.Тайж, Тайжууд, Тайж нар: Халх Монголын бүх аймаг хошуудын тайж хэргэмтэн бүгд алтан ураг болон гарамгай жанжин болон сурвалжит язгууртан, эрх мэдэлтний үр хойчис юм. Тэгэхлээр язгуур эрх мэдэлтний үр хойчисоос салбарласан үржвэр овгууд юм. Сартуулуудыг “1000 тайжтай түмэн Сартуул” гэдэг нь монгол аймгууд хошууд дотороо хамгийн олон тайж хэргэмтэн байгаа нь харь хэмээх үзэлд эсрэг бодит баримтыг харуулж байна гэж үзэж болох юм .
5.Шарнууд : Эрдэмтэд, судлаачдын үзсэнээр угсаа гарлын хувьд Ойн иргэнтэй салшгүй холбоотой бөгөөд 1207 онд Зүчи ойн иргэнийг эзлэх үед Шарнууд, Харнууд, Сөнөд, Урад, Барнууд, зэрэг овогууд Шишгэд гол, Улаан тайга, Хөвсгөл орчмоор ирж нутаглах болсон байна. Овогийн уг нутаг нь Байгаль нуур орчим байжээ.
Дээрхээс харахад Сартуулуудыг Дундад Азиас гаралтай олзлогсод гэх ямар ч үндэслэлгүй, ор үндэслэлгүй зүйл гэдэг нь тодорхой ойлгогдохын дээр Сартуул ястан нь Монголчуудтай нэгэн өвөг дээдэстэй, ураг төрлийн нандин барилдлагатай, газар нутаг гал голомт нэгтэй, нэг онго шүтээнтэй, им тамга, сүлд туг, дуулалтай, өөрийн гэсэн түүх соёлын дурсгалт өвтэй удам судар, уламжлалт зан заншил, ахуйн болон оюуны өв соёлоо дээдлэн уламжилсаар ирсэн баатарлаг, ажилсаг, оюунлаг ард түмэн юм.

Сартуул гэсэн үгний тухай

Баримт №1
Я.Цэвэл “Монгол хэлний товч тайлбар толь”–д САРТУУЛ= САРТ-АГУЛ Монголын нэгэн овгийн нэр. Үгийн үндэс САР гэснийг 1. Нарны туяанд гэрэлтэн харагдах , тэнгэрийн эрхэс, дэлхийн дагуул гэжээ.

Баримт №2
Академич Ц.Дамдинсүрэн гуай “САРТАГУЛ” гэдэг бол 2 үгнээс бүтсэн бололтой. “САРТ” гэж Дундад Азийн хүмүүсийг хэлдэг, “АУЛ” гэдэг нь манайхны айл гэсэнтэй төсөөтэй тосгон, суурин, бүлэг хүмүүсийн нэр гэжээ.

Баримт №3
Буриадын эрдэмтэн Дорж Банзаров “САРТАГУР” гэдэг үг нь Түрэг хэлний “САРТ” ард зон, “ГУР” нь улс гэсэн 2 үгийн нийлбэр хэмээсэн байдаг.

Баримт №4
Судлаач Г.Батнасан “...Сарт гэсэн үг нь Сартаг(к) гэсэн дуудлагатай үг болж хувирч Монгол хэлний үгийн –тай дагавартай нийлэн САРТАГТАЙ хэмээх үг бичгийн соёлд бичигдэх болсон байна. Монгол хэлнээ САРТАГТАЙ хэмээх үг нь худалдаачин гэхээс гадна соёл түгээгч буюу газар тариалан гэсэн утгатай үг болж өөрчилөгдөж байна. Сартагтай үгийн үндэсээс Сартуул хэмээх үг дэвсгэрлэн үүссэн бөгөөд хот суурины хүмүүсийг л Дундад Азийнхан “Сарт” хэмээн нэрлэх уламжлал нь манай түрэг гаралтай ардын хэлэнд өвлөгджээ”гэсэн байна.

Баримт №5
Эрдэмтэн Ц.Шагдарсүрэн “... Сарт гэдэг үг Самгардын sarthavaha буюу sarthalaha худалдаачин, жингийн даамал гэсэн үгнээс гаралтай бөгөөд анх Түрэгүүд “ХУДАЛДААЧИН” гэсэн утгаар энэ үгийг хэрэглэж байсан. Гэтэл зарим судлаачид “САРТ” гэдэг үг САРЫ-ИТ буюу шар нохой гэснээс гарсан гэж эндүү тайлбарласан байдаг. Монгол, төвд бичиг зохиолд олонтаа гардаг “Сартагул, сартаул, сартол” гэдэг үгийг Хятадаар орчуулахдаа эхлээд Уйгар нарыг дараа нь Түрэг газрын иргэдийг бүр сүүлдээ лал нарыг гарал үүслээр нь ялгахгүй цөмийг нь нэрлэж байсан “ хой-ху “ буюу “ хой-хой “ гэдэг үгээр орчуулсан байдаг”гэжээ.

Баримт №6
Нэрт эрдэмтэн Грумм Гржимайло Сартуул гэдэг нь Туркменстан нарыг хэлдэг гэсэн бол В.В.Бартольд Сарт гэдэг нь эртний Түрэг хэлэнд худалдаачин гэх үг бөгөөд Дундад Азийн Иранчууд нүүдэлчин ард түмний худалдаа арилжааг өөрийн эрхшээлд оруулсан түүхэн үеэс Монгол Түрэг угсаатан нар Сарт хэмээх үгийг ард түмэн гэсэн утгаар эх хэлэндээ оруулж хэрэглэх болжээ гэсэн байна.Г.Д. Санжеев гар урчууд, В.П.Васильев сара-тологай гэж тус тус тайлбарласан байдаг.

Баримт №7
Зураач судлаач Х.Содномцэрэн “...тэд өөрсдийн нэхсэн бөс бараагаар хувцас эдлэл хийж жирийн ард түмэн өрмөгөн цагаан даавуугаар баян худалдаачин язгууртнууд цагаан торгоор толгойгоо боодог байсан нь орой үдшийн цагт холоос харагддагаас улбаалж монголчууд ертөнцийн нэгэн эрхсийг нэрлэдэг сартай адилтгасан утгаас сар хэмээн монгол овгийн нэр үүссэн төдийгүй энэ сар гэдэг үгийг манай эриний өмнөх 4-2 зууны үеийн Хятад сурвалж бичигт торгоны хүмүүс буюу серы-серыка-сар гэж нэрлэдэг байсан тухай Оросын эрдэмтэн В.Г.Ян “Огни на курганах” гэдэг номынхоо тайлбарт тэмдэглэсэн байдгийг дурдаад аажимдаа нийгмийн хөгжлийн явцад сар овгийн нэр нь ертөнцийн эрхэс сар лугаа утгыг санагдуулан хэл зүйн талаасаа болон агуулгын хувьд ч учир дутагдалтай болсноор Сар гэдэг үгэнд т үсэг залгаж Сарт гэдэг монгол үндэсний утга төгөлдөр нэр үүссэн байна. Энэ Сарт гэдэг үгийг түрэг хэлтнүүд Сармаат, Сарыбас, Сартак, “Сарт цагаан” гээд монголоор цагаан толгойт гэсэн утгыг агуулна.Нилээд хожуу үед Хятадууд сартуулыг Чантуу гэж нэрлэх болсон нь мөн л цагаан толгойт гэсэн утгыг агуулдаг ажээ. Европынхон өөр өөрсдийн хэл аялгуундаа тааруулан зохицуулж Сарт гэдэг нэрийг Согд, Согдий, Согдион, Сугтут, Сак, Сакс, Скиф, Уйгар гэж түүхэнд олон янз тэмдэглэдгээс Сартуулын тухай ойлгоцыг будлиулахад хүргэжээ”гэжээ

Баримт №8
Я.Цэвэл Монгол хэлний товч тайлбар тольдоо Сарт гэдэг үгийг Сар шиг саран тэмдэгтэй гэсэн бол Сартваахь- 1.Далайн жуулчины тэргүүн 2.Баян Сартваахь 3.Зам удирдагч гэж тайлбарлажээ.

Баримт №9
Нэрт эрдэмтэн, акадимеч Б.Ренчин Сартуулуудыг Монгол үндэстэн гэдгийг батлах үүднээс Завхан аймгийн нутагт байдаг Сархайрхан, Цэцэн уул болон Сарт ван гэж байсантай холбон тайлбарласан байдаг.

Баримт №10
Элэг толгой цагаан шонхрын аймгийн нэгэн зүйл шувууг монголчууд эрт дээр үеэс Сар хэмээн нэрлэж ирсэн. Бас гэрийн нөхцөлд хийж хэрэгцээндээ зарцуулдаг байсан цагаан цааст чихрийг Сартуулын сармаан дээлт гэж нэршиж байсан зэргийг үзэхэд Сарт гэдгийг гэгээн цагаанаар илэрхийлж иржээ. Иймд дээрхи Сартуул, Сартаул нэрийг учрыг нэгтгэн дүгнэвэл:
1-рт овог аймгийн нэр,
2-рт худалдаачин
3-рт ард зон улс иргэд
4-рт жингийн даамал, зам удирдагч
5-рт гар урчууд
6-рт газар усны нэр
7-рт дундад азийн иргэд
8-рт цагаан толгойт монгол гэсэн саналууд байна.
Дээр өгүүлж буй саналуудыг ажиглавал бүгд өөр өөрсдийн үзэл бодлоор хандсан нь илэрхий байна.

Баримт №11
Хэл зүйн болон түүхч судлаачдын сурвалжийг харьцуулахад Сар хэмээх үгийн үндэс дээр үүсмэл нэр үүсгэхийн тулд САР-Т дагавар залгаж хураасан утга бүхий САРТ хэмээн шинэ нэр үүсэж түүн дээр –уул, -үүл дагавар залгаж САРТУУЛ хэмээх нэр үүссэн болохыг анзаарч байна. Энэ үг нь Монгол Түрэг хэлнээс гаралтай үг бөгөөд утгын хувьд цагаан даавуугаар толгойгоо боож Дорно Өрнө рүү Худалдаа хийх, хэлмэрчилэх, газарчилах, жин тээх зэргээр торгоны замын хөгжлийг бий болгосон урт дурын хүмүүс бөгөөд тухайн үед соёлч боловсролоороо бусад овог аймгуудаас онцлог өвөрмөцөөр оршин сууж байсан овог аймаг болон иргэдийг бусад нь САРА-ТОЛОГАЙ буюу ЦАГААН ТОЛОГОЙТ ухаант Сарт хэмээж улмаар САРТ-АУЛ САРТАУЛ ба САРТ АЙМАГ хэмээн нэрлэж иржээ гэж дүгнэж болохоор байна.

Сэцэн Сартуулийн хошуу үүссэн домог

Ам дамжсан домог хуучид өгүүлснээр: Манжийн амбан хошуудад газар нутаг хуваахаар халхын ноёдыг дууджээ. Эхнээсээ газар нутагаа авахаар хамгийн том уул, хайрхан, гол мөрөнг нэрлэхэд тэдний хэлсэний тэн хагасыг өгч байж. Сэцэн ноёны ээлж болоход тэрээр: Би бусад ноёдын адилаар том уул, овоо, хайрхан авч зүрхлэхгүй ээ. Би харин хамгийн жижиг 3 толгойн дундах өчүүхэн нутгийг авъя. гэхэд Манж амбан дуртай зөвшөөрч гэнэ. Энэ 3 толгойн нэр 1. Цэцэн хайрхан уул /одоогийн Цэцэн уул сумын нутагт орших уул/ 2. Сар Хайрхан уул /одоогийн Дөрвөлжин сумын нутагт орших уул / 3. Туул толгой /Сонгино сумын нутагт / зэрэг юм. Ийн цэцэн ноёны мэргэн ухаанаар 3 жижиг толгодын дундах асар их өргөн уудам газар нутагтай болж толгодын нэрээр Цэцэн Сартуулын хошуу хэмээн нэрлэсэн гэдэг. Энэ чандманьлаж тогтсон 3 толгойн дундах газар нутгийн хэлбэр нь дэлгэж тавьсан цоройтойгоо өвчүү шиг юм гэнэлээ. Тийм учир Сартуулчууд бидний буян хишиг дэлгэрдэг юм хэмээн хуучилдаг.

Нэгэн түүх

Миний ээж Ахиадын Хотогойд овгийн хүн. Энэ Ахиад гэдгийн талаар нагац ах маань надад ийм нэгэн сонирхолтой түүхийг хүүрсэнийг та бүхэнд толилуулъя. За ямар ч гэсэн энэ түүх Их Монгол улс байгуулахдаас өмнө нь Тэмүүжин хаан бусад овог аймгуудтай тулалдан хэцүүхэн байсан цагт болсон юм гэнэ лээ. Хөвч тайгаар Тэмүүжин цэргээ дагуулан дутаж явж гэнэ. Их усан бороо бараг сар хэртээ хувингаар цутгасан мэт орж, цэргүүд ихэд зутарчээ. Тэдний дунд нэгэн залуухан эр /миний ээжийн дээд өвөг/ үхрийн нойтон баасыг 2 сугандаа хавчуулан долоо хоног явж гэнэ. Тэр нь сайндаа ч биш тэрээр ихэд даарч байсан учраас тэрхүү нойтон аргалыг 2 сугандаа хавчуулсан юм байж л дээ. Олон хоног үргэлжилсэн усан бороо Тэмүүжин хааны цэргүүдийг гал алдахад хүргэжээ. Нэгэн өглөө нөгөө залуухан эр босч суган хавчуулсан аргалаа үзтэл хатсан байхыг хараад гал ноцоож, бусад нөхөдөө хоол ундтайгаа золгуулж гэнэ. Тэмүүжин хаан тэр залуухан эрд талархсанаа илэрхийлээд өөрийн урагийн /эцэгийн талын/ бүсгүйг түүнд эхнэр болгон өгч аравтын даргаар томилжээ. Түүнээс хойш түүнийг нөхөд нь хаантай худ ураг, аравтын дарга ахлагч гэдэг утгаар нь "Ахиад" гэж авгайлан хүндлэх болжээ. Үүнээс энэ овог үүссэн юм шүү гэж нагац ах маань өгүүлж билээ.

Бөөгийн талаарх зарим баримтууд

Баримт №13
Лус гэдэг нь энэ дэлхийн бүхий ус, чийгийн эзэн, савдаг нь газар шорооны эзэн гэж бөө нар номлодог байна. Гэхдээ тэрхүү эзэд нь тэнгэр газрын заагт гадаргуу дээр оршдог хэмээн тэд үздэг. Тиймээс Монгол,Түрэг угсааны бөө нарыг ерөнхийд нь тэнгэрээр, лусаар, бөөгийн сүнсээр хөллөсөн бөө гэж ангилж үздэг ажээ.

Баримт № 14
Газар лусаар хүчээ авсан буюу лус савдагтай нөхцөх, лус савдагын хорлолоор бөө болсон бөөг лусаар хөллөсөн бөө гэдэг. Тэрхүү бөө нар нь бөөгий увдисын хүч чадал харьцангуй өндөр байдаг гэнэ.

Баримт № 15
Тэнгэрээр хүчээ авсан буюу тэнгэрийн эрхсүүдтэй нөхцөх, түүний хорлолоор бөө болсон бөөг тэнгэр хөллөсөн бөө гэдэг. Ийм бөөгийн увдисын хүч хамгийн их гэдэг. Одоо ийм байдаггүй бөгөөд 13-р зууны эхэн үеийн Тив тэнгэр буюу Хөхөчү, 18-р зууны үеийн Хармайн аав хэмээх Хаж зайран нарыг тэнгэр хөллөсөн бөө нар гэж үздэг байна.

Баримт № 16
Насан өөд болсон бөөгийн сүнстэй нөхцөх буюу түүний хорлолоор бөө болсон бөөг сүнс хөллөсөн /сүнсээр хүч авсан/ бөө гэх бөгөөд ийм бөөгийн увьдасын хүч чадал тэнгэр буюу лус савдаг хөллөсөн бөөгийн увьдасын хэмжээнд хүрдэггүй гэнэ.