Сартуул гэсэн үгний тухай

Баримт №1
Я.Цэвэл “Монгол хэлний товч тайлбар толь”–д САРТУУЛ= САРТ-АГУЛ Монголын нэгэн овгийн нэр. Үгийн үндэс САР гэснийг 1. Нарны туяанд гэрэлтэн харагдах , тэнгэрийн эрхэс, дэлхийн дагуул гэжээ.

Баримт №2
Академич Ц.Дамдинсүрэн гуай “САРТАГУЛ” гэдэг бол 2 үгнээс бүтсэн бололтой. “САРТ” гэж Дундад Азийн хүмүүсийг хэлдэг, “АУЛ” гэдэг нь манайхны айл гэсэнтэй төсөөтэй тосгон, суурин, бүлэг хүмүүсийн нэр гэжээ.

Баримт №3
Буриадын эрдэмтэн Дорж Банзаров “САРТАГУР” гэдэг үг нь Түрэг хэлний “САРТ” ард зон, “ГУР” нь улс гэсэн 2 үгийн нийлбэр хэмээсэн байдаг.

Баримт №4
Судлаач Г.Батнасан “...Сарт гэсэн үг нь Сартаг(к) гэсэн дуудлагатай үг болж хувирч Монгол хэлний үгийн –тай дагавартай нийлэн САРТАГТАЙ хэмээх үг бичгийн соёлд бичигдэх болсон байна. Монгол хэлнээ САРТАГТАЙ хэмээх үг нь худалдаачин гэхээс гадна соёл түгээгч буюу газар тариалан гэсэн утгатай үг болж өөрчилөгдөж байна. Сартагтай үгийн үндэсээс Сартуул хэмээх үг дэвсгэрлэн үүссэн бөгөөд хот суурины хүмүүсийг л Дундад Азийнхан “Сарт” хэмээн нэрлэх уламжлал нь манай түрэг гаралтай ардын хэлэнд өвлөгджээ”гэсэн байна.

Баримт №5
Эрдэмтэн Ц.Шагдарсүрэн “... Сарт гэдэг үг Самгардын sarthavaha буюу sarthalaha худалдаачин, жингийн даамал гэсэн үгнээс гаралтай бөгөөд анх Түрэгүүд “ХУДАЛДААЧИН” гэсэн утгаар энэ үгийг хэрэглэж байсан. Гэтэл зарим судлаачид “САРТ” гэдэг үг САРЫ-ИТ буюу шар нохой гэснээс гарсан гэж эндүү тайлбарласан байдаг. Монгол, төвд бичиг зохиолд олонтаа гардаг “Сартагул, сартаул, сартол” гэдэг үгийг Хятадаар орчуулахдаа эхлээд Уйгар нарыг дараа нь Түрэг газрын иргэдийг бүр сүүлдээ лал нарыг гарал үүслээр нь ялгахгүй цөмийг нь нэрлэж байсан “ хой-ху “ буюу “ хой-хой “ гэдэг үгээр орчуулсан байдаг”гэжээ.

Баримт №6
Нэрт эрдэмтэн Грумм Гржимайло Сартуул гэдэг нь Туркменстан нарыг хэлдэг гэсэн бол В.В.Бартольд Сарт гэдэг нь эртний Түрэг хэлэнд худалдаачин гэх үг бөгөөд Дундад Азийн Иранчууд нүүдэлчин ард түмний худалдаа арилжааг өөрийн эрхшээлд оруулсан түүхэн үеэс Монгол Түрэг угсаатан нар Сарт хэмээх үгийг ард түмэн гэсэн утгаар эх хэлэндээ оруулж хэрэглэх болжээ гэсэн байна.Г.Д. Санжеев гар урчууд, В.П.Васильев сара-тологай гэж тус тус тайлбарласан байдаг.

Баримт №7
Зураач судлаач Х.Содномцэрэн “...тэд өөрсдийн нэхсэн бөс бараагаар хувцас эдлэл хийж жирийн ард түмэн өрмөгөн цагаан даавуугаар баян худалдаачин язгууртнууд цагаан торгоор толгойгоо боодог байсан нь орой үдшийн цагт холоос харагддагаас улбаалж монголчууд ертөнцийн нэгэн эрхсийг нэрлэдэг сартай адилтгасан утгаас сар хэмээн монгол овгийн нэр үүссэн төдийгүй энэ сар гэдэг үгийг манай эриний өмнөх 4-2 зууны үеийн Хятад сурвалж бичигт торгоны хүмүүс буюу серы-серыка-сар гэж нэрлэдэг байсан тухай Оросын эрдэмтэн В.Г.Ян “Огни на курганах” гэдэг номынхоо тайлбарт тэмдэглэсэн байдгийг дурдаад аажимдаа нийгмийн хөгжлийн явцад сар овгийн нэр нь ертөнцийн эрхэс сар лугаа утгыг санагдуулан хэл зүйн талаасаа болон агуулгын хувьд ч учир дутагдалтай болсноор Сар гэдэг үгэнд т үсэг залгаж Сарт гэдэг монгол үндэсний утга төгөлдөр нэр үүссэн байна. Энэ Сарт гэдэг үгийг түрэг хэлтнүүд Сармаат, Сарыбас, Сартак, “Сарт цагаан” гээд монголоор цагаан толгойт гэсэн утгыг агуулна.Нилээд хожуу үед Хятадууд сартуулыг Чантуу гэж нэрлэх болсон нь мөн л цагаан толгойт гэсэн утгыг агуулдаг ажээ. Европынхон өөр өөрсдийн хэл аялгуундаа тааруулан зохицуулж Сарт гэдэг нэрийг Согд, Согдий, Согдион, Сугтут, Сак, Сакс, Скиф, Уйгар гэж түүхэнд олон янз тэмдэглэдгээс Сартуулын тухай ойлгоцыг будлиулахад хүргэжээ”гэжээ

Баримт №8
Я.Цэвэл Монгол хэлний товч тайлбар тольдоо Сарт гэдэг үгийг Сар шиг саран тэмдэгтэй гэсэн бол Сартваахь- 1.Далайн жуулчины тэргүүн 2.Баян Сартваахь 3.Зам удирдагч гэж тайлбарлажээ.

Баримт №9
Нэрт эрдэмтэн, акадимеч Б.Ренчин Сартуулуудыг Монгол үндэстэн гэдгийг батлах үүднээс Завхан аймгийн нутагт байдаг Сархайрхан, Цэцэн уул болон Сарт ван гэж байсантай холбон тайлбарласан байдаг.

Баримт №10
Элэг толгой цагаан шонхрын аймгийн нэгэн зүйл шувууг монголчууд эрт дээр үеэс Сар хэмээн нэрлэж ирсэн. Бас гэрийн нөхцөлд хийж хэрэгцээндээ зарцуулдаг байсан цагаан цааст чихрийг Сартуулын сармаан дээлт гэж нэршиж байсан зэргийг үзэхэд Сарт гэдгийг гэгээн цагаанаар илэрхийлж иржээ. Иймд дээрхи Сартуул, Сартаул нэрийг учрыг нэгтгэн дүгнэвэл:
1-рт овог аймгийн нэр,
2-рт худалдаачин
3-рт ард зон улс иргэд
4-рт жингийн даамал, зам удирдагч
5-рт гар урчууд
6-рт газар усны нэр
7-рт дундад азийн иргэд
8-рт цагаан толгойт монгол гэсэн саналууд байна.
Дээр өгүүлж буй саналуудыг ажиглавал бүгд өөр өөрсдийн үзэл бодлоор хандсан нь илэрхий байна.

Баримт №11
Хэл зүйн болон түүхч судлаачдын сурвалжийг харьцуулахад Сар хэмээх үгийн үндэс дээр үүсмэл нэр үүсгэхийн тулд САР-Т дагавар залгаж хураасан утга бүхий САРТ хэмээн шинэ нэр үүсэж түүн дээр –уул, -үүл дагавар залгаж САРТУУЛ хэмээх нэр үүссэн болохыг анзаарч байна. Энэ үг нь Монгол Түрэг хэлнээс гаралтай үг бөгөөд утгын хувьд цагаан даавуугаар толгойгоо боож Дорно Өрнө рүү Худалдаа хийх, хэлмэрчилэх, газарчилах, жин тээх зэргээр торгоны замын хөгжлийг бий болгосон урт дурын хүмүүс бөгөөд тухайн үед соёлч боловсролоороо бусад овог аймгуудаас онцлог өвөрмөцөөр оршин сууж байсан овог аймаг болон иргэдийг бусад нь САРА-ТОЛОГАЙ буюу ЦАГААН ТОЛОГОЙТ ухаант Сарт хэмээж улмаар САРТ-АУЛ САРТАУЛ ба САРТ АЙМАГ хэмээн нэрлэж иржээ гэж дүгнэж болохоор байна.