Уйгурын тухай

Сонирхолтой нийтлэл нэг сайтаас оллоо. Түүнийгээ та бүхэндээ толилуулъя.

Финландын нэрт монголч эрдэмтэн Г.Ч.Рамстедт энэ зохиолоо өөрөө монгол хэлээр бичиж, 1922 онд Улаанбаатар хотноо хэвлуулсэн. Уг зохиолын гар бичмэл нэгэн эх эдугээ ШУА-ийн туухийн хурээлэнгийн гар бичмэлийн сан хөмрөгт хадгалагдаж буй.

Энэ цагийн монгол хэлэнд уйгур-урианхай, уйгур бичиг, уйгурлаж дуудах тэргүүтэн үгс үлдсэн буй боловч энэ манай үеийн монгол хүн, уйгур чухам ямар ухаантай юун хэмээсэн үг нэрийг мэддэггүйн тул анхан хуучин цагт их алдраар алдаршсан уг элэнцгүүдэд их ашиг тус хийсэн уйгур омог улсын түүхийн товчоон элдэв зүйлийн хуучин түүхээс хураангуйлан товчилж монгол хэлээр бичих болтугай.

Энэ манай үеэс урьд долоон зуун жил монголын сод Богд Чингис хаан хамаг дэлхийн хагасыг , дайлж авч явснаас урьд, зургаан зуун жил Сүннү (Хүнн) хэмээгдсэн омог улс эвдэрснээс хойнод, энд энэ хойд монголын нутагт Уйгур хэмээгч овог улс суун нутаглан авай. Тэр Уйгур. улсын их гол усан Сэлэнгэ мөрөн авай. Сэлэнгэ мөрний хоёр хөвөөгөөр хийгээд, Сэлэнгэд цутгадаг их бага гол усдаар нутаглаж, өндөр хасаг тэргээр гэр бараан юугаа зөөж, нүүдэл нүүдэг ёст овог улс байвай. Цаг төвшин болбол ууланд модот газарт гарч ан гөрөө, ав шувуу хийж байвай. Малын тоо олны тул хонин гөрөөсний арьсаар дээл хувцас хийж өмсөн явбай. Дан өөрийн газартаа үүсдэг юмсыг эдэлж, гадаад орны эд таваарыг хэрэглэсэнгүйн тул, , улс чиг өнөр баян болж, мал чиг ихэд өсөж төлжиж байвай.

Уйгурын эр хүмүүн болбол саадаг жад, илд тэргүүтэн эрийн багажийг сайхнаар барих эрдэмтэн байсны тул, дайн дайлах цаг хүрвээс, чадал зүрхэт мэргэн хүмүүн хэмээн уйгурын нэр хол газар хүртэл сүр болж дуурсаж дуурсвай. Энэ Уйгур овог улсаас зүүн тийш нь Цөхүйн далай, Хөлөн Буйрын доохонд гучин омог Татар хэмээгч Монголын элэнцэг өвгөс нутаглан суувай. Наран шингэх зүг болбол Баяд, Басмил, Харлуг энэ гурван овог улс нутаглан суувай. Эднээс чинагшид Чиг нэрт овог улс байвай. Чиг улсын нутаг болбол эдүгээ цагийн урианхай нутаг мөн. Түүнээс чинагшид Хиргис нэртэй муж улс нутаглан авай. Уйгурын нутгаас чанх хойш гурван Хуриган хэмээгч гурван муж улс Цөхүй далайн баруун хөвөөний орчимд суун ан гөрөө хийвэй. Уйгураас урагшаа болбол, Орхон, Онги хоёр голын ойр шадар газарт Түрк нэрт муж улс нутагласан байв. Түрк, Уйгур, Харлуг, Басмил, Баяд тэргүүтэн цөм нэг угтан, нэг хэлтэн, адил ёстон байсан буй за. Эднээс Чиг Хиргис хоёр тусгай төрөлхтөн, ондоо хэлтэн байсан буй за. Гучин Татар хэмээвээс гучин анги Монгол байсан мөн. Монгол нь уг анхнаас Уйгур, Түрк тэргүүтэн лүгээ зах захалдаж нутагласан омог улс байсан боловч монголын хэл нь Хитад, хэмээгч муж улсын хэлэн лүгээ ижил шахуу байвай. Тэр цагт Хитад хэмээгч улс энэ манай цагийн дотор газрын Хятад иргэн биш, харин Сүннү улсаас салж өнөржсөн анги овогтон Зүрчид, Манж, Солон. Хамниган энэ дөрвөн улсын уг элэнцгүүд байвай. Энэ цагийн Манж хэмээдэг газар нь тэдний нутаг болой. Дотор газрын улсад тэр үед Хятад нэр хадагдаагүй, Тан улсын үед Уйгур, Түрк нь дотор газрын иргэнд Табгачи хэмээсэн нэрийг хадсан бөлгөө.

Уйгур Түрк тэргүүтэн нь Хүнн (эсвээс Сүннү) хэмээсэн муж улсын удам бөлгөө. Энэ Хүнн нэр эдүгээ цаг хүртэл, Хүнүй нэрт гол (Хүнийн гол)-д хадагдсан үлдвэй. Хүнн улс нь дотор газрын түхэнд их алдаршсан болбай. Бас наран шингэх зүгт тархаж явсан нэг анги нь түүх бичигт сүр мэт нэр алдар юугаа хоцруулсан баймуй. Үлдсэн анги улс нь Цөхүй далайн ойрадхи нутаг юугаа орхиод өмнө зүг тэмцэн нүүж, Сэлэнгийн орчимд нутаглаад Уйгур овогтон болбай. Дотор газрын түүхэнд Вэй Ху (Онг доо) эсвээс Вэй Ди хэмээгддэг муж улс эд мөн бөлгөө. Вэй Ху нь дотор газраа довтолгоон хийж, Хар мөрний ойрхи балгадыг булаагаад аваад, тэнд төр босгоод Хоу Вей төр улс болбай. Энэ хойно газраас нүүж ирсэн Вей улсын төр баригч хаадад, дотор газрын олон муж, бас хойд зүгийн олон муж улс бэлэг өргөж алба хийж байсан бөлгөө. Вэй улсын төр эвдэрсний хойно хойд зүгт хэн хэн хаан цолт болсон- нь тэр цагийн дотор газрын түүх бичигт бичигдсэн буй боловч чухам ямар нэртэн байсан нь уйгур, түрк бичиг үлдсэнгүйн тул дотор гарын бичиг хэл хоёр, уйгур монгол нэр үгийг илэрхий болгочих аргагүйн тул мэдэхэд бэрх буй. Түүнээс хойно арван анги Уйгур, есөн анги Уйгур, есөн анги Огуз (Ойрад), гучин анги Татар (Монгол), гурван ариун тугт Түрк эр, гурван анги Харлуг тэргүүтэн түүхэнд нийтгэгддэг цаг болов. Улсын тоон, малын баян хоёрыг харваас бус мужаас Уйгур улс үлэмж болбай. Түүхэнд болбаас, Уйгур Огуз хоёр нь үе үед хамт явдаг бөлгөө. Зарим цагт Уйгур тасарч дотор газраа нүүж, дотор газрын хаадад мөргөвэй. Зарим цагт нүүж явсан Уйгур ангис. хойд зүг хариу тэмцэж хуучин нутаг юугаа хүрч, Түрк лүгээ эвсэж хаадад нь мөргөж Түрүгийн албатан болж суув. Заримдаа Уйгур, Түрк хоёр хүч юүгээ нийлүүлээд, дотор газрын балгадыг эвдэж, хүн малыг хураан явж довтолгоон хийж баян болов. Ийм байсаар дотор газарт Тан улсын төр бат болов. Хойд газарт Түрүг улсын төр бат болов. Тэр үе дэх Уйгур Огуз Түрүг тэргүүтний овоолсон чулуу булш дарш, босгосон тамгат хөшөө эдүгээ цаг хүртэл Монгол нутагт энд тэнд элбэг буй. Юуны тул чулуу овоолсон буй .хэмээвээс, Уйгур, Түрүг тэргүүтэн нь үхсэн хүнийг хээр ил хаяж орхих ёсон үгүйн тул бөө хүнээр сайн газрыг шинжлүүлээд, үхсэн хүн юүгээ хүн суудаг газраас хол авч яваад ор засаж уншлага уншиж заяат хоол хүнс талбиж үхсэнийг оршуулав. Түүнээс хойно хасаг тэргээр чулуу авчирсныг дээр нь овоолов. Адаг сүүлд нь морь хонь алж хорилта хийдэг ёстон бөлгөө. Манай цагт энд тэнд байдаг хиргис үүрүүдийн уг учир тэр буй. Эдүгээ цагт хиргис үүр хэмээвээс, нарийвчлан хэлэхүйд хиргисийн үүр бус, зүгээр уйгурын үүр, түрүгийн үүр хэмээвээс дээр зохимуй. Тан улсын цагийн анханд Уйгур Түрүг хоёр нь тамга имтэй хуучин бичгийг бичин байв. Тэр бичиг бөгөөс хад чулуунд хааяа сийлснийг одоо ч энд тэнд үзэж болмуй. Тэр бичгийг гаргах хүмүүн эдүгээ цагт үл баймуй. Тэр хуучин бичгийн засан засан бөгөөтөл Тан улсын үед Уйгур Түрүг хоёр өөрсдийн хэлэнд сайн тааруулагдсан бичигтэй болов.. Тэр бичиг нь хаан түшмэд зэргийн хүний хөшөөн чулуунд сийлэгдсэн баймуй. Ийм бичигт хөшөө чулууд нь Уйгур, Түрүг, Хиргис нутагласан газруудад буй. Бус газарт огт байДаггүй. Энэ манай цагт Тэр хуучин Түрүг бичиг дахин уших арга олдсон хойно эдүгээ цаг хүртэл үлдсэн бичигт хөшөө чулууд их сонин болж гарав. Эдүгээ цагийн түүхч мэргэд, Түрүг, Уйгур хоёрын босгосон хөшөө чулуудын бичгийг уншиж, дотор газрын түүх бичиг лүгээ ялгаад, хуучин Тан улсын үед хэн хэн хаан, ямар ямар улс энд Халх Монголын нутагт суусныг илэрхий болгож чадмуй. Мэргэн эрдэмтний энэ цаг хүртэл мэдэж авсан нь энэ, зургаан зуун наядугаар онд Түрэг омог улс Тан улсын мэдлээс салан тус орон болбай. Түрэгийн төр анхлан баригч -хаан нь Эл тирис (Монгол хэлээр улсыг хураагч) хаан хэмээдэг хаан бөлгөө. Тэр хааны хамаг цэргийг ахлаж явагч түшмэл нь Тонюухуг нэртэй ноён бөлгөө. Тэр Тонюухуг түшмэлийн булсан газар бичигт хөшөө хоёр, Монголын Их Хүрээнээс зүүн тийш Налайх өртөөний ойр, Баянцогт нэртэй газарт мөн эдүгээ хуучин төлвөөрөө буй. Улс хураагч хааны хийгээд түүний дараа. хааны булсан газар эдүгээ хүртэл олдоогүй буй. Гуравдугаар хааны хийгээд түүний дүүгийн хөшөө чулууд нь Орхон голын хөвөө дэх Хөшөө Цайдам нэртэй газарт буй. Энэ гурван хаадын үед Сэлэнгийн ойр хавьд суусан уйгурууд, Түрүг хаадын мэдэлд орсон муж улс бөлгөө. Говийн урд талд нутагласан уйгур нь Тан улсын мэдэлд орж өгсөн байвай. Тан улсын албатан болсон хэсэг Уйгурын ноён хойш нүүж харьж Сэлэнгэ дэх уйгур лугаа нийлвэй. Хиосу ноёны хөвгүүн Күл-Билгэ хаан Түрүг улсаас салан Түрүг хааны цэргийг нэгэнт дийлсэн хойно долоон зууи дөчин дөрөвдүгээр онд арван муж Уйгур, есөн муж Ойрад, гучин муж Татар монголын хаан болов. Түүний хөвгүүн Бугучур нь долоон зуун дөчин зургадугаар онд Тэнгэрээс заяат төр засагч мэдэлтэй хаан хэмээсэн цолт хаан болов. Тэр хаан нь долоон зуун тавин есдүгээр он хүртэл Уйгурын орныг эзлэн суув. Тэр хааны хөшөө чулуун болбол Хануй Хүнэ хоёр голын билчирт цутгагч Могой голын эхэнд Шинэ Усан хэмээдэг газарт мөн буй. Хөшөө чулууны бичиг хэмээвээс, хааны явсан явдал, дайлсан дайн цөм тухайлж бичсэн баймуй. Бугу чур хаан долоон зуун дөчин зургадугаар онд Түрүгийн Осмис хааныг алж, хатдыг нь авч, Түрэг хаадын угийг таслав хэмээн бичигдсэн баймуй. Долоон зуун тавин нэгдүгээр онд Түрүгийн нутагт Орхон Жирмэнтү хоёрын билчирт Уйгур улсын их нийслэл хот байгуулж, төрийн өргөө, төрийн. яам хоёр байгуулагдав хэмээн бичсэн баймуй. Тэр Уйгурын нийслэл хотын үлдэл нь одоо монгол хэлээр Орхоны ойрхи эвдэрхий Хар Балгас хэмээгч буй. Уйгурын хуучин хэлээр Хаан Балиг тэр мөн. Тэр үед бас Сэлэнгийн хойд хөвөө дээр нэгэн Баян Балгас хэмээгч нэрт балгас байгуулагдав. Тэр балгасны үлдэл нь эдүгээ Байбалиг сан сүм нэрт газар буй. Анхан байгуулсан цагт Баян Балгасад Согдаг, Хитад хоёр маймаа хийж суурилав. Согдаг юун омог улс буй хэмээн асууваас, Или Тарвагатайн чанад газраас ирсэн улс байвай. Энд Согдаг хэмээвээс Уйгурын нутагт ирж маймаанаас гадна хоёр ангийн шинэ ном шашин залан дэлгэрүүлэн ирвэй. Нэгэн шашин ном нь Энэтхэгийн газраас мандаж гарсан Шагамуни Бурхан багшийн зарлиг ном, нэг нь наран шингэх зүгээс дэлгэрсэн мани хэмээдэг шашин болой. Ийм хоёр шашин Сэлэнгийн Баян Балгаснаас уйгур, монгол, ойрад тэргүүтний дунд дэлгэрэн авай. Манийн шашин одоо хаа ч үлдсэнгүй боловч монголын уул тахих, гал тайх ёсон, тэр шашнаас гарсан болоход буй. Уйгур түрүг, монгол цөм тэр цаг хүртэл хэнгэрэгтэй бөө хүмүүнийг шүтэгч улс болоод ном дэвтэр бичихийг үзсэнгүй. Тэр Бугу чур . хааны цагаас аван согдагийн багш нар Уйгурын хааны орон нутагт заларч, сүм барьж, шашин ном юугаан дэлгэрүүлж суурьшив. Түүнээс гадна тэд бас уйгур залууст согдаг бичгээр бичихийг сургавай. Уйгур хүмүүнүүд нь согдаг бичиг үсгийг сураад, хөшөө чулуунд сийлж бичдэг хуучин бичгээ орхиод шашны ном судрыг согдаг бичгээр уйгур хэлэнд орчуулвай. Согдаг хэлэн болбаас эвдэрхий Хар Балгасанд нэгэн их хавтгай чулууны нэгэн талд эдүгээ мөн бичигдсэн хэдэн согдаг үгс буй. Түүнээс бус газарт энэ огт байхгүй болсон, согдаг нэрт омог улсын бичиг хэлэн хоёр ховор, уйгур нь согдагийн үсгээр бичихүйг сурсан хойно бас монголд багш болж тэр бичгээ монгол хүнд сургавай. Монгол бичгийн уг анхан тэр. Чингис хааны яамны бичээч нар дунд монгол хүмүүнээс гадна бас уйгур бичээч нар монголоор бичиг бичив хэмээн хуучин түүхэнд бичигдсэн буй. Уйгур, согдаг хоёр өөр өөрийн нэн эвтэй байсны тул, зүүн хойноос татар монгол өшөөтэй нүүж ирсний тул Уйгур улс хэсэг хэсгээр нүүж Или Тарвагатайн орчимд, Эрээн Хавиргын ар өвөр хоёроор нутаглав. Тэнд хүрсэн уйгурууд нь шарын шажинтан бөгөөд тэндээс нутагтаа бурхадын сүмэс,

хүмүүний байшин барьж суурьшиж, тариа тарьдаг улс болов. Сэлэнгэ, Орхоны орчимд үлдсэн уйгур нь найман зуун дөчдүгээр онд баруун хойно нутагтай Хиргисийн довтолгоонд алагдан талагдаад цөөхөн болсноос гадна ноёд ч үгүй хоцорвой. Хойд уйгурын ноёдын уг тасарсан энэ. Орхоны Хар Балгас эвдэрхий болсон энэ. Олон үзэмжит бичигт хөшөө чулууны хамхархай болсон учир энэ. Хиргис улс нь бичиг ч үгүй, шашин ч үгүй мунхаг улс байсны тул Хиргисийн хаадын нэр бичигдсэн газар нэг ч үгүй. Босгосон сайхан сүм суварга ч үгүй. Харин Уйгурын байгуулсан сүмийг эвдэн, сүмэст хураагдсан ном судрыг түймэрдүүлээд явсан улс бөлгөө. Эрээн Хавиргын орчим дахь уйгурын байгуулсан сүм, суварга эдүгээ манай цаг хүртэл үлдсэн буй. Үлдсэн буй хэмээн сонсдохуйд Дани улсын хэдэн эрдэмтэн шинэхэн тэнд морилоод даяанч суусан хуучин агуй дртор малтаад бурхны хөрөг, шарын шашны ном судар, шастируудыг тоолшгүй олныг ил гаргавай. Ил гаргасан хуучин ном судрууд нь олонхи нь уйгур бичигт уйгур хэлт бөгөөд тэр хуучин цагийн уйгурын хэл ч дахин танигдан сурагдах болов. Нэгэн мянган жил газрын шороогоор дарагдаж байсан номын энэ цагийн эрдэмтэн ихээр сонирхож гайхаж үзэх болов. Уйгурын явдал байдал цөм ил гарсан энэ сонин биш үү. Уйгур улс тархаж түгсэн болов. Зарим нь монгол лугаа холилдож эдүгээ цагийн Монголын дундах урианхай ястан болбай. Зарим нь урагшаа нүүж хотон хуйхуу лугаа холилдож хэлээ мартаад ондоон хэлтэн болбай. Бага хэсэг анги нь шар уйгур нэртэн болж одоо цаг хүртэл Шар мөрний тэнд Алшааны чанад уулт газарт уйгур хэлээр хэлэлцмүй. Монгол нь уйгураас сурч авсан их юм буй. Шашин, бичиг хоёроос гадна хэдэн хэдэн зуун үгс сурвай. Ямар үгс хэмээн асууваас, бурхан шашин, судар, мутар, бирд, эрдэнэ, шүлэг, бадаг тэргүүтэн цаглашгүй олон үгс согдаг, уйгур хоёроор дамжиж энэтхэгийн хэлнээс монгол хэлэнд оролцов. Ном, дэвтэр, убсанз, чавганц, наминчлах. цахар тэргүүтэн үгс согдаг хэлнээс ирвэй. Сүм, суварга, бэлгэ, билиг хөрөг, эрдэм, аяга тахимлаг тэргүүтэн тоолшгүй олон бичиг билгийн үг уйгур хэлнээс ирсэн буй. Бурхан багшийн зарлиг шашин уйгурын мэргэдээр дамжиж Монголд анх мандаж байх цагт Түвдийн нутаг шашин үгүй хар дээрэмчин нарын нутаг байвай. Хуучин монгол хэлэнд түвд үгс хүрсэнгүйн учир тэр Хубилай сэцэн хааны үед Түвдийн Пагба лам уйгур монгол бичгийг халж түвд үгийг засаж монгол хэлийг бичих дөрвөлжин хэмээдэг үсгийг зохиовой. Хубилай сэцэн хаан тэр дөрвөлжин үсгийг үлэмж таалсан боловч, монгол бичиг бичдэг хүмүүнүүд уйгураас анхан сурсан бичиг үсгийг бичихэд хялбарын тул тэр хуучин бичиг юүгээн эдүгээ хүртэл бичдэг буй. Эрээн Хавиргын орчимд нутаг олсон уйгур нь Чингис хааны үеэс Даян хааны үе хүртэл Монголыг итгэлтэйгээр дагаж, хүрээ хороо газар сууж, дайнд мордох эр чадалгүй болбай. Баруун зүгээс дайчилж ирсэн Сартуулд дийлэгдээд, адаг сүүлд нь эдний цагаан малгайтан хэмээдэг тэрс шашны шавь нар болбай. Уйгур хэл нь бас солбицовой. Уйгур анхан суусан газар хэмээх Хятадын боол болох дор Хуйхуу хэмээдэг газар муж хоёр тэд болбай. Зарим нь хуучин шашин юугаан орхилгүй хуучин хэл, ном хоёр юугаа сахиж, зүүн тийш нүүж Хөх нуурын баруун хойд тал дахь Наншан уулын тэнд нутаглав. Энэ хэсэг уйгурт эдүгээ манай цагт шар уйгур (шара юугур) хэмээсэн нэр хадсан буй. Эдний нэгэн хагасаас илүү монгол хэлтэн болж баганхи нь хятад болох янзтай баймуй. Энэ шар уйгур хэмээдэг цөөхөн муж улс нь их алдраар цуурсан, хуучин цаг түүх ёс мартсан мунхаг улс буй. Ингэж байсаар байтал эрт цагийн эрдэм ихт Уйгур улсаас ганцхан хоосон нэр нь үлдэх цаг ойр болбай. Тийн гэвч уйгур үр үгүй өнгөрсөн биш, үр нь монгол бичигт монгол хэлэнд Монгол улсын түүхэнд илэрхий буй.

Оросын Их оронд багтсан Финланд нутгийн дээд сургуулийн багш Рамстедт бичвэй.
Кирилл бичигт буулгасан ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний дэд ажилтан У.ЭРДЭНЭБАТ

Эх сурвалж: http://buryat-mongolia.info/